થોડી ચટણી આપજો ને……. અવાજ સાંભળતા જ જો કારીગર કામમાં હોય તો પોતે ઉભા થઈને ખુદ પીરસવા આવી જાય અને જુએ કે કોઈની ડીશમાં ચટણી ઓછી છે અને ખમણ વધારે છે તો તેને પૂછ્યા વગર જ ચટણી પીરસી દે. તે બાર બાય ત્રીસની દુકાનમાં ખમણ બનતા પણ ખરા, વેચાતા પણ ખરા અને કોઈ ગ્રાહક મજૂર વર્ગના હોય તો તે ત્યાં બેસીને હોશે હોશે ખાતા પણ ખરા જરૂરી નહોતું કે માણસ મજૂર વર્ગનો જ આવતો મોટા મોટા માણસો પણ ત્યાં બેસીને કમુબાના ખમણના ચસકા લેતા. સવારના 6:00 વાગે ત્યાં તો બોઇલર માંથી ગરમા ગરમ ખમણની ચોકીઓ એક પછી એક ઉતરવા પણ મડે અને અડધો કલાક ન જાય ત્યાં તો આજુબાજુમાં શોર પણ ચાલુ થઈ જાય બા ચટણી આપજોને ને, બા અઢીસો ગ્રામ ખમણ જોખી આપો અહીંયા જ બેસીને ખાવાના છે, બા બે કિલો ખમણ અને અઢીસો ગ્રામ એક્સ્ટ્રા સેવ જોખી આપો પાર્સલ. બાના ખમણ જ્યારે બોઇલરમાં હોય અને ગરમ થતા હોય ત્યાં જ આજુબાજુમાં તેની સુગંધીથી લોકો આકર્ષાઈને આવતા. રોજબરોજના ગ્રાહકો તો લાઈનમાં હોય જ પરંતુ રસ્તા પરથી આવતા જતા નવા લોકો પણ તે ભીડમાં બાથ ભીડવા ઊભા રહી જતાં.
કમુબા એટલે કે કમળાબેન હાલ તો તેઓ આ દુનિયામાં રહ્યા નથી પરંતુ જ્યારે તેઓએ તેમના પતિની જગ્યા ખમણની લારી પર સંભાળી હતી ત્યારે તેઓની ઉંમર ઘર જુવાની હતી કારણકે પહેલાંના સમયમાં લગ્ન નાની ઉંમરમાં જ થઈ જતા અને છોકરા છૈયા થાય ત્યાં તો હજુ ઉંમર ભર જવાનીની હોય પરંતુ જિંદગી ઘણીવાર ત્રાસ આપતી હોય તેમ કમુબાના જીવનમાં પણ એવું જ બન્યું સંતાનમાં એક પહેલી મોટી દીકરી જે દસ વર્ષની અને પાછળથી બે દીકરાઓ જુડવા હજુ છ વર્ષના થયા ત્યાં તો તેમના પતીઆ દુનિયામાંથી પડતું મૂક્યું અને કમળાબેન વિધવા થઈ ગયા. ઘર સંભાળવાની છોકરાઓને ભણાવીને મોટા કરવાની બધી જ જવાબદારી કમળાબેનના માથે આવી ગઈ. પરંતુ તે સ્ત્રીએ આવી તપતી લોઢીને બાથ ભીડી લીધી પરંતુ પાછી પાની ક્યારેય ન કરી અને તેણે પોતાના પતિની ખમણની લારી સંભાળી લીધી. એક સ્ત્રી ખમણ વેંચોતી હોવાને કારણે પહેલાં તો એક ટકના ખાવાના પણ માંડ માંડ થતા પરંતુ ધીરે ધીરે બધું જ રાગે પડી ગયું. જ્યાં કિસ્મત બધું છીનવી લેતું હોય છે ત્યારે ભગવાન સામે તેટલું આપતો પણ હોય છે.
કોઈપણ વ્યક્તિ ખમણ લેવા આવ્યો હોય કે ખમણ ખાવા પરંતુ ઓડકાર ખાધા વગર તો દુકાનમાંથી બહાર નીકળે જ નહીં.કમુબા જેટલા કઠોર હતા એટલા જ ઉદાર દિલવાળા પણ હતા. રોજબરોજ ખાવા આવતો માણસ 300 ગ્રામ રોજના ખમણ ખાધો હોય અને ક્યારેક અઢીસો ગ્રામ કે બસો ગ્રામ જ ખમણ માંગે તો બા તેને તરત જ કળી જતા અને તેની પાસે ચોકીમાંથી એક મૂઠો ખમણ ભરીને તેનાં કાગળ પર પીરસતા અને જઈને કહેતા કે, ” કા….. રમલા આજે અઢીસો જ ખમણ ખાવા છે પૈસા ઓછા હોય તો પેટ પર લાત મારી દુકાને નહીં મારવાની. ” આટલું કહેતા કહેતા તો તેઓ થોડા ખમણ અને સાથે એક્સ્ટ્રા ચટણી પણ અને ઉપરથી સેવ પણ ભભરાવી દેતા. કોઈપણ ગ્રાહક હોય જો તે એકસ્ટ્રા વસ્તુ માંગે અથવા જાતે આવીને થોડુંક લઈ લે તો પણ ક્યારેય વીલું મોઢું નહીં અને અપશબ્દ પણ ક્યારેય નહીં. માત્ર ખમણની લારીમાંથી ધીમે ધીમે તેઓએ એટલી પ્રગતિ કરી કે લારીની બાર બાય ત્રીસની દુકાન બનાવી લીધી. આ પ્રગતિનું કારણ માત્ર એકલા કમુબા જ હો…..તેમનો સ્વભાવ તેમનો ભોળાપણું અને કોઈપણ ગ્રાહક પાસે ઓછા પૈસા હોય અને ભૂખ્યો હોય તો તેને પણ તે સમજી શકતા બધા ગ્રાહકોની સાથે માતૃ અને બહેનના ભાવે જ વ્યવહાર કરતાં ક્યારેક ક્યારેક તો ભૂખ્યાં, ગરીબ દુખિયારા નું પેટ વગર પૈસાએ પૂરતા. ” કમુબા ખમણ વાળા ” આ છાપ તેની ખમણની દુકાન હોવાને કારણે તો હતી જ પરંતુ તેના બધાની સાથે મળતાવડા સ્વભાવને કારણે પણ હતી.
રસ્તામાં જો કોઈ ગરીબ વર્ગનો માણસ ચાલ્યો જતો હોય અને તેઓ દુકાનમાં બેઠા બેઠા તેને જોઈ જાય તો તે પણ તેમનાથી ન જીરવાય તેઓ તેને સાદ પાડીને એ ભાઈ……..કહીને બોલાવે અને સામે પડેલા ખમણના પાત્રમાંથી એક દોથો ભરીને ખમણ તે પેપર ના ટુકડા પર મૂકે અને ઉપર થોડી સેવ પણ ભભરાવે અને તે પડીકું વાળીને તે માણસ સ્ત્રી હોય કે પુરુષ તેના હાથમાં થમાવી દે ત્યારે આજુબાજુમાં ઉભેલ તેના જાણીતા વ્યક્તિ હોય તેઓ તેમને કહી પણ દેતા, ” અરે કમુબા આમને આમ રોજ મફતના વહેંચતા રહેશો ને તો કંઈ હાથમાં નહીં આવે ખોટનુ હશે એ પણ ખાલી થઈ જશે. ત્યારે કમુબા જવાબ આપતા કે, ” ભગવાને હાથ કઈ ખાલી રળવા અને ખાવા માટે જ નથી આપ્યા. ક્યારેક આ હાથે કોકનું પેટ પણ પૂરવું જોઈએ અને ત તોય ભગવાને મને ઘણું આપ્યું છે ને હજુ પણ આપવાનો જ છે. આજે કાંઈ છે તે અન્નદાતાનું તો છે અને આમાંથી તેમને પણ ભાગ અર્પણ કરવો જોઈએ ને. ” કમોબાની તેના સામેના વ્યક્તિ સાથે આવી વાતો ચાલતી હોય ત્યાં તો પાછળથી અવાજ પણ આવે બા હજુ અઢીસો ખમણ જોખી આપજો ને વળી પાછા બાના હાથ ઉપડે વજન કાંટા તરફ અને તેમાં પેપરનો ટુકડો મુકાયને હાથના દોથા વડે ખમણ જોખાય દસ વીસ ગ્રામ ખમણ વધારે જ હોય પરંતુ તેના કરતાં ઓછું તો વજન જોખાય જ નહીં. ત્યાં વળી પાછો બાનો સાદ પડે અહીંયા બેસીને જ ખાવાના છે કે પાર્સલ કરી આપું.
આમ લારીમાંથી દુકાન કરીને ચલાવતા ચલાવતા તેઓને વર્ષો વીતી ગયા પણ ગમે તેવી મંદી આવે તો પણ કમુબાની દુકાને ભીડ ક્યારેય ઓછી થાય જ નહીં. કમુબાની દુકાનની પૈસાની પેટી કરતા ત્યાં આવનારા ગ્રાહકોનાં મન વધારે ભરાતા. ઘણા વર્ષો સુધી તેઓએ લારી માત્ર એકલા જ ચલાવી કારણ કે છોકરાઓ હજુ નાના હતા અને તેઓ ભણવા જતાં હતા અને ધીમે ધીમે તેમાંથી દુકાન પણ કરી અને તેનો પણ ભાર તેઓએ એકલાએ જ ઉપાડ્યો. ત્યાર પછી ધીમે ધીમે એક બે કારીગર પણ રાખી લીધા અને કારીગરોને પણ દુકાનના સભ્યો તરીકે જ રાખતા દુકાન પર કામ કરવા આવે એટલે સીધા જ કામે વળગાડી દેવાના એવું નહીં પરંતુ પહેલા પેટ પૂજા કરાવે અને ચા પણ દુકાને જ બનાવતા એટલે પોતે પણ ચુસકી લે અને ગ્રાહકો સાથે સાથે કારીગરોને પણ ચુસકીઓ લેવડાવે. જો કારીગર ઉતાવળમાં ગ્રાહક સાથે કડકાઈ ભર્યું વર્તન કરે કે ગ્રાહક પર ખીજાઈ જાય તો કમુબા કારીગરને પણ વઢી લેતા. પોતે ગમે તેટલા કામમાં હોય પણ જો કોઈ મદદ માટે પોકારે તો તેઓ હોશે હોશે દોડી જતાં કોઈપણ દિવસ કોઈના પ્રત્યે ત્રાંસુ મોઢું નહીં .
મરાઠીમાં એક કહેવત છે કે ” શાહણું માણસ લાબૂત નાહી” એનો અર્થ એવો કે ડાહ્યો માણસ વધારે લાંબુ જીવે નહીં. ભગવાનના ઘરમાં પણ આવા ડાહ્યા માણસોની ખોટ હોય છે તેથી તે આવા લોકોને જલ્દીથી તેમની પાસે બોલાવી લેતા હોય છે. એક દિવસ કમુબા વધારે બીમારીમાં સપડાઈ ગયા અને………
halfdream….. sapna
